Việt Nam: Luật \’Thực hiện dân chủ ở cơ sở\’ là bước đột phá hay chỉ chỉnh sửa hình thức?

15 tháng 11 2022

T.K. Tran

Gửi tới BBC từ Stuttgart, Đức

Trong kỳ họp thứ 4 Quốc Hội khóa XV, ngày 10/11/2022 vừa qua, Quốc Hội đã thông qua dự thảo Luật \’Thực hiện dân chủ ở cơ sở\’ (từ nay viết tắt là luật THDCCS).

Đây là một bộ Luật đồ sộ gồm 91 điều và sẽ có hiệu lực từ ngày 01/07/2023.

Tôi chú ý thấy việc đầu tiên là Luật chỉ giới hạn ở đơn vị hành chính thấp nhất (xã, phường,thị trấn), ở các cơ quan nhà nước, đơn vị sự nghiệp công lập và các tổ chức có sử dụng lao động (như những doanh nghiệp) và chỉ trên bình diện kinh tế.

So với dự thảo ban đầu, bộ Luật được thông qua có một số sửa đổi liên quan tới việc áp dụng Luật tại các tổ chức sử dụng lao động.

Phương châm \”Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra giám sát, dân thụ hưởng\” mà nhà nước đưa ra được xem là sợi chỉ đỏ xuyên suốt nội dung toàn bộ Luật.

Trong bài này xin chỉ đề cập tới việc áp dụng luật THDCCS trong lãnh vực hành chính cấp xã, phường, thị trấn (chương II).

Ở các điều 11, 12, 13, 14 chương II, mục 1 về vấn đề công khai thông tin, hình thức công khai thông tin để người dân biết: \”Chính quyền xã phải công khai các nội dung về kế hoạch phát triển kinh tế, quy hoạch đất đai, hoạt động tài chính …\” trên địa bàn xã.

Ở đây ta nhận thấy, khi thực hiện chính quyền xã có thể chọn lựa thông tin để công khai hay sàng lọc, đưa vào mục ‘bí mật’.

Có nghĩa là người dân không được thông tin về mọi sự, dù chỉ ở phạm vi làng xã của mình.

Vai trò của tự do báo chí trong lãnh vực thông tin không được đề cập tới.

Như thế, nguyên tắc ‘dân biết’ phụ thuộc vào vào chỗ ‘dân biết điều gì’. Và người dân không thể biết, nếu không có báo chí tự do, đứng độc lập với cơ quan công quyền.

Ở những quốc gia dân chủ, tự do báo chí được xem là công cụ hiệu quả nhất trong thông tin, ví dụ trong việc phát hiện những tiêu cực trong xã hội.

Điển hình như vụ Watergate ở Mỹ vào năm 1974 đã làm chính quyền Mỹ lung lay dẫn đến việc tổng thống Nixon phải từ chức. Vụ này do các phóng viên báo Washington Post khui ra.

Ở Đức vào năm 1962, báo Spiegel đăng thông tin về sự yếu kém của quân đội Đức dẫn đến việc từ chức của sáu bộ trưởng, trong đó có bộ trưởng quốc phòng F.J. Strauß của chính phủ Adenauer.

Sự thiếu vắng một nền tự do báo chí đích thực khiến việc công khai minh bạch thông tin mà không bị gán tội “lạm dụng quyền tự do dân chủ“ sẽ rất khó, thậm chí không thể thực hiện được.

Xã hội dân sự ở đâu?

Điểm tiếp theo ‘dân không thể bàn’, nếu không có sự hỗ trợ của các tổ chức xã hội dân sự độc lập.

Luật THDCCS quy định việc họp bàn, tham gia ý kiến, quyết định của cộng đồng dân cư ở mục 2 với các điều 15 tới điều 29.

Tuy nhiên không thấy chỗ nào nói người dân được quyết định về tất cả mọi việc liên hệ tới xã thôn mà chỉ được tham gia bàn thảo và quyết định các chủ trương có “Nhân dân đóng góp toàn bộ hoặc một phần kinh phí“ cùng với việc thu chi quản lý các khoản đóng góp liên hệ.

Những dự án kế hoạch có tầm vóc, như dự thảo quy hoạch đất, đền bù, giải phóng mặt bằng … thì người dân được tham gia ý kiến nhưng không được quyết định.

Quyền quyết định vẫn là của các giới chức. Các quyền khác được cho phép là tham gia vào bầu cử Trưởng thôn hay Tổ trưởng tổ dân phố, ban Thanh tra nhân dân và họp bàn về nội dung hương ước của thôn.

Kinh nghiệm nhiều nước cho thấy nhận thức của người dân thường bị chi phối bởi các lợi ích cá nhân hẹp hòi, ngắn hạn, bởi tâm lý đám đông, thậm chí bị những kẻ mị dân thao túng. Điều này cũng có thể nhận thấy ngay cả ở những quốc gia có nền dân chủ truyền thống như trường hợp Donald Trump ở Mỹ, Marine Le Pen ở Pháp hay đảng cực hữu AfD ở Đức.

Ở thôn quê, làng xã Việt Nam, không việc thao túng các buổi họp bàn dân tham gia cùng cán bộ địa phương hẳn không khó. Ta thử hình dung nội dung các buổi bàn thảo sẽ được quan chức địa phương ấn định trước, sau khi hội ý với đại diện Mặt trận Tổ quốc, mặc dù người dân cũng có thể có sáng kiến đưa đề tài thảo luận, nếu có ít nhất 10% tổng số dân cư đồng ý.

Khi thảo luận bàn bạc về xây dựng cơ sở hạ tầng, kế toán thu chi, về những vấn đề nóng bỏng như thu hồi đất, giải phóng mặt bằng ở thôn xã hay những dự án có nguy cơ phá hoại môi trường, có ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống … người dân cũng cần có những kiến thức sâu rộng, lý luận vững chắc để bảo vệ quyền lợi của chính mình.

Những tổ chức xã hội dân sự độc lập chuyên nghiên cứu, phản biện về luật pháp, môi trường và có bề dày hoạt động, có lưu trữ số liệu cụ thể hoàn toàn có thể hỗ trợ người dân về mặt này. Nhưng chính sách của nhà nước ở Việt Nam hiện nay là hạn chế hoạt động của NGOs, của các nhóm xã hội dân sự, thậm chí đã không cho phép một số hoạt động.

Cuối cùng, phải nói thẳng rằng dân không thể kiểm tra nếu không có bầu cử tự do.

Mục 4 của luật gồm các điều 30 tới điều 45 quy định việc công dân được kiểm tra giám sát các nội dung mà công dân đã được quyết định ở điều 15 và giám sát việc \”thực hiện dân chủ ở cơ sở\”.

Việc kiểm tra giám sát thông qua nhiều kênh như Ủy ban Mặt trận tổ quốc, ban Thanh tra nhân dân, ban Giám sát đầu tư của cộng đồng…Trong số các cơ cấu này Ủy ban Mặt trận Tổ quốc là cơ quan nhà nước lại có vai trò hàng đầu. Ban Giám sát đầu tư cũng do Ủy ban Mặt trận Tổ quốc chỉ đạo, không có tính lâu dài, chỉ có nhiệm vụ cho một dự án. Nhiệm vụ giám sát chấm dứt khi dự án hoàn thành.

Đáng chú ý là \”Ban Thanh tra nhân dân\” được luật THDCCS dành cho tới 5 điều khoản (từ điều 36 tới điều 40) để định nghĩa, xác định quyền hạn và nhiệm vụ. Ban Thanh tra nhân dân sẽ được dân cư bầu ra, song luật không có quy định chặt chẽ là việc bầu cử phải được tổ chức ra sao để bảo đảm là bầu cử minh bạch tự do, không bị các quan chức địa phương lũng đoạn. Không những thế Ban cũng lại do Ủy ban Mặt trận Tổ quốc chỉ đạo, kinh phí điều hành cũng là của nhà nước. Đây là lý do tính độc lập, khách quan còn là câu hỏi lớn.

Ở các nước dân chủ truyền thống thì bầu cử tự do là công cụ hữu hiệu để kiểm soát nhà cầm quyền. Sau mỗi nhiệm kỳ 4-5 năm người dân sẽ đánh giá người nắm quyền qua lá phiếu. Đơn giản vậy thôi. Chỉ có bầu cử tự do mới đưa đến minh bạch, đến giám sát có thực chất. Quyền dân chủ đích thực phải bao gồm quyền bầu cử tự do. Bộ Luật mới có thay đổi về ngôn từ, vẫn không tạo bước đột phá cho phép người dân bầu cử tự do để thực hiện quyền dân chủ của mình.

Tương ứng với nội dung của Luật, điều 7 viết về quyền thụ hưởng của dân một cách hết sức chung chung, mang tính nguyện vọng.

Đi sau Trung Quốc khá lâu

Trên thực tế, việc thực hiện dân chủ, cho phép bầu cử ở cấp bậc làng, xã, phường mà VN nay mới nêu ra dựa theo mô hình mà Trung Quốc đã thực hiện từ những năm cuối của thế kỷ trước.

Thực chất Luật THDCCS cho thấy là mục tiêu của nhà nước không phải là thực thi quyền dân chủ ở cấp địa phương mà nhắm đến việc kiểm soát các quan chức địa phương chặt chẽ hơn, hạn chế \”phép vua thua lệ làng\”, giới hạn tham nhũng từ những dự án kinh tế ở địa phương mà không thật lòng với dân và không tạo ra thay đổi gì về cơ bản.

Chúng ta còn chưa rõ kể cả các mục tiêu khiêm tốn trên có đạt được không.

Trước mắt, điều dễ thấy là luật mới có nguy cơ lập ra các ban bệ chỉ khiến bộ máy vốn đã cồng kềnh, tốn kém lại tăng thêm người ăn lương.

Thiết nghĩ quyền dân chủ trước hết là quyền con người, đặc biệt là các quyền về chính trị như tự do bầu cử, ứng cử, tự do ngôn luận, tự do lập hội, hội họp, tự do báo chí… là điều kiện tiên quyết để thực hiện đầy đủ các quyền con người cơ bản khác.

Trở lại các tiêu chí cơ bản quốc tế đã áp dụng, để tự người dân làm chủ việc thực thi các quyền hiến định chứ không phải lại qua cơ chế Nhà nước hướng dẫn, giám sát thì mới đúng là Việt Nam đang thực thi dân chủ từ cấp cơ sở.

Bài thể hiện quan điểm riêng của T.K. Trần, một nhà quan sát các hoạt động nghiệp đoàn ở Stuttgart, Đức.