Bí ẩn vụ hơn 1.000 nữ sinh Iran \’ngộ độc\’

• Tác giả,BBC Kiểm chứng, BBC Giám sát và BBC tiếng Ba Tư
• Vai trò,BBC News
• 4 tháng 3 2023

Hơn 1.000 học sinh ở Iran – chủ yếu là nữ sinh – đã ngã bệnh trong 3 tháng qua trong một đợt ngộ độc, có thể là do khí độc. Đâu là nguyên nhân gây ra việc này?

Hàng chục nữ sinh tại ít nhất 26 trường học trên toàn Iran đã bị bệnh vào ngày 1/3 – tăng cao rõ ràng so với những ngày trước.

Nhiều em được ghi nhận có các triệu chứng tương tự: các vấn đề về hô hấp, buồn nôn, chóng mặt và mệt mỏi.

Vậy điều gì có thể đứng sau tất cả các vụ việc này – và nó đã lan truyền khắp đất nước như thế nào?

Trường hợp đầu tiên

Trường hợp được biết đến đầu tiên được ghi nhận tại một trường học ở thành phố Qom, khi 18 có nữ sinh bị ốm và được đưa đến bệnh viện vào ngày 30/11/2022. Kể từ đó, ít nhất 58 trường học ở 8 tỉnh đã bị ảnh hưởng, theo truyền thông địa phương.

Hầu hết các trường hợp liên quan đến các nữ sinh – ở cả trường tiểu học và trung học – mặc dù đã có một số báo cáo về các nam sinh và giáo viên bị ảnh hưởng.

BBC đã phân tích hàng chục video được đăng lên mạng xã hội và đã xác minh nhiều địa điểm trường học được quay lại.

Nhiều video trong số này cho thấy những học sinh gặp nạn trong môi trường học đường, một số được đưa lên xe cứu thương và số khác nằm trên giường bệnh. Những video khác cho thấy xe cấp cứu chạy đến và đám đông tụ tập bên ngoài cổng trường.

Một học sinh tại ngôi trường ở Shahryar, gần Tehran, cho biết em và các bạn cùng lớp ngửi thấy \”một thứ gì đó rất lạ\”. Nữ sinh nói với BBC Tiếng Ba Tư rằng nó \”rất khó chịu, giống như trái cây thối nhưng hăng hơn nhiều\”.

Ngày hôm sau, “nhiều học sinh bị ốm và không đến trường, giáo viên dạy tiếng Anh của chúng em cũng bị ốm,” nữ sinh kể lại.

\”Khi về nhà, em cảm thấy chóng mặt và ốm yếu, mẹ em lo lắng vì em rất nhợt nhạt và khó thở.\”

\”Thật may mắn là em đã hồi phục sớm\”, nữ sinh nói. \”Hầu hết học sinh trong trường đã hồi phục sau 24 giờ.\”

Cô cho biết hiệu trưởng và các cán bộ của trường \”sợ hãi\”, đồng thời kể rằng sau khi có báo cáo về các vụ việc ở các trường khác, họ \”đã đến và nói với học sinh chúng em không được nói về những gì đã xảy ra\”.

Đi tìm nguyên nhân

Các quan chức chính phủ đã đưa ra những lý do trái ngược nhau về căn bệnh của các học sinh và Tổng thống Iran, Ebrahim Raisi, đã ra lệnh mở một cuộc điều tra để tìm ra \”nguyên nhân gốc rễ\”.

Nhiều người ở Iran tin rằng các học sinh đang bị đầu độc một cách có chủ ý trong nỗ lực đóng cửa các trường nữ sinh, vốn là một trong những trung tâm của các cuộc biểu tình chống chính phủ kể từ tháng 9.

Ở Iran, hầu hết các trường học đều chỉ có một giới tính.

Một số học sinh và phụ huynh cho rằng các nữ sinh có thể đã bị nhắm mục tiêu vì tham gia các cuộc biểu tình chống chính phủ gần đây.

Nhưng nguyên nhân của việc vì sao họ bệnh vẫn chưa rõ ràng.

Chuyên gia vũ khí hóa học Dan Kaszeta, cộng tác viên tại Viện Royal United Services (RUSI), nói rằng \”việc tìm ra chất bị cáo buộc là gây bệnh thường là bằng chứng hữu ích duy nhất, nhưng việc đó có thể cực kỳ khó khăn\”.

Vì các chất có thể bị phân hủy hoặc tiêu tan nên việc thu thập một mẫu \”hầu như yêu cầu bạn phải ở đó, với thiết bị phù hợp, tại thời điểm tiếp xúc\”, ông viết trên Twitter.

Nhiều nhân chứng từ Iran đã tập trung vào mùi – mô tả đó là mùi quýt hoặc mùi cá thối – nhưng điều này có thể gây hiểu lầm, chuyên gia cho biết.

Theo ông: “Các mùi khác nhau được mô tả trong các sự cố ở Iran rất khó để liên kết với các mối nguy hóa học cụ thể”

Trong một số video, có thể nghe thấy các nữ sinh phàn nàn về hơi cay, thứ đã được sử dụng rộng rãi trong các cuộc biểu tình chống chính phủ gần đây. Ông Kaszeta nói rằng điều đó \”có vẻ hợp lý theo một cách nào đó\”, vì hơi cay kém chất lượng có thể thải ra \”rất nhiều khí độc\” với nhiều mùi khác nhau.

Ông Kaszeta cho biết các xét nghiệm y sinh – như sàng lọc máu và nước tiểu – có thể đưa ra câu trả lời, nhưng rất phức tạp vì số lượng thủ phạm có thể nhiều.

“Danh sách những thứ đủ khó chịu và gây khó chịu để khiến con người phát ốm bao gồm hàng trăm ngàn hợp chất hóa học.”

Theo ông Kaszeta, vụ việc ở Iran có điểm tương đồng với hàng loạt vụ đầu độc tại các trường học ở Afghanistan vào những năm 2010. Ông cho biết những vụ việc đã không được điều tra đúng cách và vì vậy phần lớn vẫn chưa được giải quyết.

Alastair Hay, giáo sư về chất độc môi trường tại Đại học Leeds, đã xem xét kết quả xét nghiệm máu của một số nữ sinh Iran, nhưng cho biết không có chất độc nào được phát hiện. Ông cho biết đã nhận được những kết quả này một cách không chính thức từ các nguồn ở Iran.

Giáo sư Hay, người đã điều tra các vụ tấn công hóa học đáng ngờ trên toàn thế giới, nói: “Thật khó để loại trừ bất cứ nguyên nhân nào vào thời điểm này vì điều đó sẽ yêu cầu sàng lọc toàn diện nhiều thứ”.

Tuy nhiên, ông nói, từ những gì ông đã thấy, không chắc đó là chất độc thần kinh hoặc chất độc organophosphate – giống như những chất được sử dụng trong thuốc trừ sâu – đã được sử dụng.

“Điều quan trọng về những trường hợp này là mọi người thường hồi phục khá nhanh, trong vòng 24 giờ. Ngược lại, trong nhiều vụ ngộ độc, nạn nhân \”bị bệnh trong một thời gian dài\”, ông nói.

Giáo sư Hay cho rằng các nhà điều tra nên thực hiện việc tiếp cận \”rất có hệ thống\” và tiến hành phỏng vấn kỹ lưỡng tất cả bệnh nhân, cũng như tiến hành xét nghiệm máu và nước tiểu.

Nguyên nhân tâm lý?

Trong khi không loại trừ khả năng các nữ sinh bị đầu độc, cả Giáo sư Hay và ông Kaszeta đều cho rằng các yếu tố tâm lý có thể đóng một vai trò nào đó ở đây.

Giáo sư Simon Wessely, bác sĩ tâm thần học – nhà dịch tễ học tại Đại học King\’s College London, cho biết một số \”yếu tố dịch tễ học quan trọng\” khiến ông tin rằng đây không phải là một chuỗi vụ ngộ độc, mà thay vào đó là một \”căn bệnh xã hội hàng loạt\” – trong đó các triệu chứng lây lan giữa nhiều người, các nhóm không có nguyên nhân y sinh rõ ràng.

“Sự lây lan của các ca bệnh trên khắp đất nước và thực tế là chủ yếu ảnh hưởng đến các nữ sinh, chứ không phải nam sinh hay người lớn” là trọng tâm trong kết luận của ông. Theo ông, bản chất của các triệu chứng và việc bệnh nhân hồi phục nhanh chóng cũng là những yếu tố then chốt.

Giáo sư Wessely cũng cho biết cho biết, trong các trường hợp mắc bệnh xã hội hàng loạt – từng được mô tả là \”chứng rối loạn phân ly tập thể\” – các triệu chứng trải qua là có thật, nhưng bị gây ra bởi sự lo lắng chứ không phải ngộ độc.

\”Giai đoạn đầu của việc ngộ độc bị gây ra bởi hầu hết mọi thứ đều khá giống nhau, mạch của bạn bắt đầu đập nhanh, bạn cảm thấy yếu ớt, xanh xao, cảm thấy cồn cào trong bụng, bạn cảm thấy run rẩy.\” Ông nói, những triệu chứng này có thể là do nhiễm trùng, ngộ độc hoặc lo lắng hàng loạt.

Trong bối cảnh chính phủ Iran đàn áp mạnh mẽ các cuộc biểu tình, Giáo sư Wessely nói rằng \”không có gì ngạc nhiên khi bạn thấy điều này đang xảy ra ở các trường học Iran\”.

Các trường hợp ở Iran dường như \”rất gợi nhớ\” đến các đợt bùng phát dịch bệnh không được chẩn đoán ở Kosovo năm 1990 và Bờ Tây bị chiếm đóng năm 1986, ông nói. Giáo sư Wessely cho biết không có nguyên nhân y sinh nào được tìm thấy ở cả hai loại bệnh này và các chuyên gia tin rằng chúng là kết quả của một căn bệnh xã hội hàng loạt.

Chuyên gia Kaszeta của RUSI, cho biết: \”Chúng ta phải chấp nhận khả năng rõ ràng là chúng ta sẽ không biết chuyện gì đã xảy ra hoặc trên thực tế, có nhiều điều khác nhau đã xảy ra và chúng ta đang trộn lẫn chúng lại với nhau.\”

Tường thuật của Shayan Sardarizadeh, Niko Kelbakiani, William McLennan, Jana Tauschinski, Joshua Cheetham, Kayleen Devlin & Faranak Amidi