Những người Neanderthal cuối cùng trước ngày tuyệt chủng

---

• Melissa Hogenboom
• BBC Future

Bốn mươi nghìn năm trước, ở châu Âu, chúng ta không phải là những người duy nhất sinh sống – còn có ít nhất là ba loài người khác nữa.

Nhiều người chúng ta đã khá quen thuộc với một trong những loài này, đó là người Neanderthal.

Được phân biệt bởi khung xương to cao vững chắc và cặp lông mày rậm, họ trông khá giống chúng ta và sống tập trung ở nhiều vùng trên lục địa châu Âu trong hơn 300.000 năm.

Trong hầu hết quá trình này, người Neanderthal là nhóm người kiên cường. Họ tồn tại lâu hơn khoảng 200.000 năm so với chúng ta, loài người hiện đại (Homo sapiens).

Các bằng chứng về sự tồn tại của họ đã biến mất vào khoảng 28.000 năm trước – cho chúng ta một ước tính về thời điểm có thể là lúc họ bị tuyệt chủng.

Bằng chứng hóa thạch cho thấy trong giai đoạn về cuối, một số ít người Neanderthal còn sót lại đã bám trụ để sinh tồn ở những nơi như Gibraltar.

Những phát hiện từ vùng lãnh thổ hải ngoại của Anh này, nằm ở cực nam của bán đảo Iberia, đang giúp ta hiểu thêm về chuyện những người Neanderthal cuối cùng thực sự đã sống như thế nào.

Và những hiểu biết mới cho thấy họ giống chúng ta nhiều hơn chúng ta từng nghĩ.

Để ghi nhận điều này, Gibraltar đã được trao danh hiệu di sản thế giới của Unesco vào năm 2016.

Mối quan tâm chủ yếu tập trung vào bốn hang động lớn ở đây. Ba trong số này hầu như chưa từng được khám phá. Một trong số đó, hang động Gorham, là địa điểm được khai quật hàng năm.

\”Họ không chỉ đơn thuần là sinh sống ở đây,\” giám đốc khảo cổ học Clive Finlayson từ Bảo tàng Gibraltar nói với tôi về những cư dân từng sống tại Gibraltar thời đó.

\”Nơi này thực sự là một dạng thành thị của người Neanderthal,\” ông nói. \”Ở đó có mật độ sinh sống người Neanderthal cao nhất so với bất kỳ nơi đâu ở châu Âu.\”

Chúng ta không biết chắc chắn được rằng liệu số lượng người sống ở nơi này là chỉ khoảng vài chục người, tức là vài gia đình thôi, hay không, bởi các bằng chứng di truyền cũng cho thấy người Neanderthal thường sống theo kiểu \”những nhóm quân cư nhỏ\”.

Việc họ sinh sống ở Gibraltar được phát hiện bắt đầu khoảng năm 1848, với phát hiện về hộp sọ người Neanderthal trưởng thành hoàn chỉnh đầu tiên.

Kể từ đó, xương của bảy cá thể người Neanderthal khác đã được tìm thấy ở đây, cùng nhiều đồ tạo tác mà họ sử dụng trong cuộc sống hàng ngày, chẳng hạn như công cụ lao động, xương động vật và vỏ sò.

Chúng ta có thể xác định niên đại của mỗi mẫu khảo cổ dựa trên nơi nó được tìm thấy.

Bên trong hang động Gorham có nhiều lớp trầm tích dày hàng mét. Mỗi lớp tiết lộ cho ta biết một thời điểm khác nhau trong niên đại địa chất.

Các di tích hóa thạch được phát hiện trong những lớp trầm tích này cho thấy người Neanderthal đã sống trong các hang động Gibraltar suốt hơn 100.000 năm.

Người Neanderthal có thể đã trụ lại ở khu vực này cho đến tận khoảng 24 đến 33.000 năm trước, theo niên đại được xác định từ một trong các lớp trầm tích trong hang động Gorham.

Điều này khiến nơi đây trở thành một trong những địa điểm cuối cùng được xác định là nơi người Neanderthal từng sống.

Họ có thể cũng từng tỏa ra sống ở các khu vực ven biển quanh đó, nhưng mực nước biển đã dâng lên đáng kể trong 30.000 năm qua. Điều này có nghĩa là các bằng chứng hóa thạch ở đó, nếu có, cũng đã bị nhấn chìm từ lâu.

\”Chúng ta may mắn vì ở Gibraltar có những vách đá dựng đứng, nhờ đó mà còn giữ được những bằng chứng hóa thạch nằm trong các hang động này,\” Clive nói.

Clive cùng với vợ Geraldine và con trai Stewart đã khai quật những hang động này trong nhiều năm. Cả ba người đều là những nhà khoa học.

Phần trước của hang tương đối thoáng, tràn ngập ánh sáng mặt trời tự nhiên với tầm nhìn trực tiếp ra phía đại dương, nhưng phần sau thì tối hơn và chia thành nhiều khoang.

Các hang động mát mẻ vào mùa hè và ấm áp vào những tháng lạnh hơn – một nơi hoàn hảo để ngủ nghỉ và giữ an toàn trước những kẻ địch nguy hiểm.

Sự giao thoa giữa Người Thông minh và Người Neanderthal

Cũng giống như những người Neanderthal sống ở các nơi khác, người Neanderthal sống tại Gibralta khác xa với những gì chúng ta từng hình dung về họ: chúng ta cho rằng họ là nhóm người nguyên thủy thô bạo, cao lớn, chỉ biết giao tiếp bằng cách gầm gừ, và hung dữ vung gậy khi có bất kỳ thứ gì tiến đến quá gần họ.

Trên thực tế, như Paola Villa từ Đại học Colorado Boulder nêu trong một bài đánh giá, họ cũng tiến hóa giống như chúng ta; chúng ta cần phải xóa tan \”phức cảm về sự ưu việt vượt trội của con người hiện đại\”.

Điều này được củng cố bởi những minh chứng về gene. Loài người hiện đại chúng ta và người Neanderthal không chỉ có ADN giống nhau tới 99,5%, mà thậm chí ngày nay chúng ta vẫn mang một số ADN của họ.

Đó là bởi khi tổ tiên chúng ta từ châu Phi di cư đến châu Âu, chúng ta đã gặp gỡ và lai tạp, pha trộn, sinh con đẻ cái với họ.

Tất cả những ai sống bên ngoài châu Phi đều mang bằng chứng về sự lai tạp, pha trộn thời tiền sử này.

Vài năm trước, tôi phát hiện ra rằng chính bản thân mình có đến 2,5% ADN của người Neanderthal. Rất nhiều người cũng như vậy – nhiều nghìn người, các nhà nghiên cứu đã xác định được tổng cộng có đến 20% ADN của người Neanderthal trong cơ thể người hiện đại ngày nay.

Những khám phá về hang động Gorham giúp chúng ta có thêm nhiều hiểu biết như thế, đặc biệt là về những năm tháng sinh sống cuối cùng của người Neanderthal trên Trái Đất.

Những dấu tích từ hang động cho thấy họ đã từng đánh bắt hải sản và động vật có vú ở biển.

Điều này không có gì đáng ngạc nhiên, do hồi 1/2020 đã có những bằng chứng mới được công bố, theo đó cho thấy người Neanderthal có biết bơi.

Thậm chí, có bằng chứng cho thấy họ đã săn cá heo, Clive Finlayson nói. Họ làm điều đó như thế nào thì chưa rõ, song chúng ta biết rằng họ đã săn được – hoặc là bắt được – sau những trận chiến với các loài thú lớn như voi ma-mút rậm lông, tê giác lông dày, hươu và dê rừng.

Nguồn hình ảnh, Getty ImagesChụp lại hình ảnh,

Hộp sọ hóa thạch của người Neanderthal được tìm thấy ở Gibraltar trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên London

Dấu tích của hơn 150 loài chim khác nhau cũng đã được phát hiện trong hang động Gorham. Nhiều mẫu hóa thạch có dấu răng và vết cắt, cho thấy người Neanderthal đã ăn thịt chúng.

Thậm chí có có cả bằng chứng cho thấy họ đã bắt được cả những loài chim dữ như đại bàng vàng và kền kền.

Chúng ta không biết liệu là họ đã dùng thịt làm mồi nhử rồi thừa cơ giết chết bọn chim, hay họ chủ động săn bắt, điều khó làm hơn nhiều.

Những gì chúng ta biết là họ không nhất thiết phải ăn tất cả những con chim họ bắt được, và nhất là họ không ăn thịt những con chim săn mồi như kền kền – vốn chứa đầy axit.

\”Hầu hết các vết cắt nằm trên xương cánh, chỗ ít thịt. Có vẻ như họ bắt chúng để lấy lông,\” Clive Finlayson nói. Họ có vẻ rất thích những con chim có lông màu đen. Điều này cho thấy họ có thể đã sử dụng chúng cho các mục đích trang trí như làm đồ trang sức.

Để diễn giải cho tôi hiểu chính xác ý của mình, Clive và nhóm của ông đã dựng lại một số tập quán đặc biệt của người Neanderthal.

Một con kền kền đã chết, bảo quản đông lạnh cẩn thận, được mang ra xẻ thịt trước mặt tôi, để cho thấy người Neanderthal có thể đã làm như vậy hàng ngàn năm trước như thế nào.

Họ cẩn thận loại bỏ các bộ phận trong cơ thể của con chim. Những gì còn lại nhìn tựa như là một chiếc áo choàng trang trí bằng lông vũ màu đen tuyệt đẹp và công phu, tất nhiên kích thước đúng bằng độ dài sải cánh của con kền kền. Clive nói rằng có thể là họ choàng nó quanh vai.

Nguồn hình ảnh, BBC EarthChụp lại hình ảnh,

Người Neanderthal có thể đã bắt kền kền, sử dụng lông của chúng để làm đồ trang trí

Tất cả những bằng chứng khảo cổ đều chỉ ra một điều rằng người Neanderthal có sự hiểu biết và đề cao các biểu tượng văn hóa.

Có một sự thật rằng kỹ năng nhận thức của họ có thể ngang ngửa với chúng ta. Và bất kể mức độ thông minh của họ như thế nào, việc họ tạo ra những loại đồ chế tác thủ công đầy tính văn hóa này là một trong những đặc điểm mang tính xác định của nhân loại.

Các nghệ nhân thời tiền sử

Họ thậm chí có thể đã làm ra các tác phẩm nghệ thuật.

Trong một phát hiện đáng ngạc nhiên vào năm 2014, gia đình nhà Finlayson tìm thấy một dấu vết trên tường của hang động Gorham, được gọi là \”dấu ấn đặc thù của người Neanderthal\”. Geraldine nói đây là bằng chứng nghệ thuật đầu tiên của người Neanderthal.

Tuy nó mang những nét thô sơ, nhưng Geraldine nói với tôi rằng người ta đã phải rất dày công tỉ mỉ để làm ra.

\”Đó không phải là thứ gì đó được tạo ra do nhầm lẫn hay là do nét vẽ nguệch ngoạc… mà là được tạo ra qua một quy trình tư duy,\” bà nói.

Khi các nhà khảo cổ cố gắng tự mình làm lại thiết kế, họ nhận thấy rằng rãnh sâu nhất cần đến 60 nét khắc của một công cụ bằng đá sắc bén. \”Rõ ràng đây là một thứ được làm hoàn toàn có chủ đích,\” Geraldine nói.

Những khám phá sâu hơn về vỏ ốc trang trí và việc sử dụng sắc tố đất son đỏ tại các địa điểm của người Neanderthal cũng cho thấy rất có thể họ đã coi chúng như các tác phẩm nghệ thuật.

Một lần nữa, nếu đúng như vậy, điều này cho thấy người Neanderthal có khả năng tư duy biểu tượng, là khả năng từng được cho là chỉ có duy nhất ở con người hiện đại.

Vào năm 2018, ở Tây Ban Nha, đã có thêm nhiều những bức tranh hang động – vẽ các con vật và những nét vẽ có dạng hình học – được cho là của người Neanderthal. Những bức tranh này được xác định là có niên đại xa hơn, từ 64.000 năm trước.

Nguồn hình ảnh, Getty ImagesChụp lại hình ảnh,

Những bức tranh trong hang động tìm thấy ở Tây Ban Nha được tạo ra từ 20.000 năm trước khi con người hiện đại đến châu Âu, có thể là thực hiện bởi người Neanderthal khoảng 65.000 năm trước

Nếu họ có khả năng tạo ra các biểu tượng như nghệ thuật và đồ trang sức, thì sẽ không có gì ngạc nhiên khi các nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng họ cũng có khả năng ngôn ngữ tinh tế.

Trong một nghiên cứu năm 2013 khi xem xét một loại xương được coi là rất quan trọng đối với chức năng tạo ra giọng nói – xương móng (hyoid bone) – một nhóm nghiên cứu đã phát hiện ra rằng xương này ở người Neanderthal hoạt động giống như ở người hiện đại chúng ta.

Nhóm nghiên cứu, dẫn đầu bởi Stephen Wroe, từ Đại học New England, Armidale, NSW Australia, khi đó nói với tôi rằng mô hình máy tính của họ cho thấy người Neanderthal có thể nói được giống như chúng ta.

Vào thời điểm phát hiện, ông nói: \”Nhiều người sẽ tranh luận rằng khả năng nói và ngôn ngữ của chúng ta là một trong những đặc điểm cơ bản nhất tạo nên con người chúng ta. Nếu người Neanderthal có ngôn ngữ thì họ cũng thực sự là con người.\”

Nếu họ có thể nói, thì họ sẽ giao tiếp, trao đổi thông tin cho nhau một cách hiệu quả, chẳng hạn như hướng dẫn nhau cách chế tạo công cụ. Họ thậm chí có thể đã từng chỉ dạy con người hiện đại chúng ta một vài điều cũng nên.

Nguồn hình ảnh, Getty ImagesChụp lại hình ảnh,

Finlayson nói các vách đá dựng đứng ở Gibraltar đã giúp bảo tồn di tích của người Neanderthal

Hiện có bằng chứng cho thấy đây chính xác là những gì đã xảy ra khi người Neanderthal và người hiện đại tiếp xúc với nhau.

Một loại công cụ bằng xương đặc thù, được phát hiện tại một địa điểm được biết đến của người Neanderthal, sau đó cũng được tìm thấy ở nơi chỉ có con người hiện đại sinh sống.

Nhóm nghiên cứu do Marie Soressi thuộc Đại học Leiden, Hà Lan dẫn đầu, đã phân tích các địa điểm được biết của người Neanderthal từ khoảng 40-60.000 năm trước.

Các công cụ họ tìm thấy thực sự là những mảnh xương sườn hươu và rất có thể chúng được sử dụng để giúp làm da động vật mềm hơn, mà có lẽ là để đem làm quần áo.

\”Loại công cụ xương này rất phổ biến… có ở bất kỳ địa điểm nào được con người hiện đại sử dụng sau khi người Neanderthal diệt vong,\” Soressi nói với tôi trong một cuộc phỏng vấn với BBC Earth.

Điều này chỉ ra một điều, bà nói rằng: những người hiện đại từng gặp người Neanderthal đã bắt chước cách sử dụng các công cụ bằng xương của họ. \”Đối với tôi, đó có thể là bằng chứng đầu tiên về một kỹ năng nào đó được truyền từ người Neanderthal sang người hiện đại.\”

Khi chúng ta sống gần đường xích đạo hơn, chúng ta không cần nhiều quần áo ấm như họ.

Người Neanderthal đã sống ở vùng khí hậu lạnh của châu Âu trong nhiều năm trước khi con người hiện đại đến. Học được cách người Neanderthal đối phó với cái lạnh sẽ đem lại lợi ích to lớn cho chúng ta.

Do đó, nhiều nhà nghiên cứu, trong đó có Soressi, nay cho rằng rằng việc các loài người tiền sử thời ban đầu gặp gỡ nhau có lẽ là yếu tố quan trọng để chúng ta trở thành giống người thành công, là chúng ta, vẫn đang tồn tại cho đến ngày nay.Chụp lại hình ảnh,

Gia đình Finlayson và đồng nghiệp tại hang động Gorham – được cho là nơi những người Neanderthal sinh sống

Việc người Neanderthal sử dụng nhiều công cụ khác nhau một lần nữa cho thấy họ giống với chúng ta như thế nào. Cũng như loài người hiện đại, họ đã có thể thích nghi và khai thác thành công môi trường sống của họ.

\”Người Neanderthal tiến hóa hơn nhiều so với những gì chúng ta từng nghĩ,\” Soressi nói. \”Hiện tại chúng ta đang ở một bước ngoặt mà chúng ta nên cho rằng người Neanderthal và người hiện đại cùng thời bình đẳng với nhau trong nhiều lĩnh vực.\”

Điều này càng trở nên rõ ràng hơn khi xem xét các bằng chứng bổ sung cho thấy họ cũng đã có tục lệ chôn cất người chết – một nghi lễ văn hóa quan trọng khác thể hiện \”hành vi biểu tượng phong phú\”.

Những người Neanderthal cuối cùng

Đương nhiên có sự khác biệt rõ ràng giữa người Neanderthal và người hiện đại.

Nó nói lên một sự thật rằng chúng ta ngày nay vẫn đang tồn tại, còn họ thì không.

Và đến vài thiên niên kỷ cuối cùng trước khi tuyệt diệt, họ đã phải đối mặt với những thách thức mới – những thách thức mà họ không được trang bị kỹ năng đủ tốt để đối phó như con người hiện đại đã đương đầu được.

John Stewart từ Đại học Bournemouth của Vương quốc Anh nhắc tới công trình của ông, theo đó xem xét các chiến lược săn mồi khác nhau của người hiện đại và người Neanderthal.

Ông nói người Neanderthal dường như đã không quan tâm đến những con thú nhỏ, chẳng hạn như thỏ, còn người hiện đại săn cả thú lớn lẫn thú nhỏ.

Mặc dù có một số bằng chứng từ hang động Gorham cho thấy người Neanderthal cũng có săn thỏ, Stewart nói rằng họ săn bắt thỏ ít hơn chúng ta.

Chiến thuật săn mồi cận chiến của họ, vốn đã phục vụ tốt cho các trận đấu với các loài thú lớn, có thể lại khiến việc bắt thỏ đủ mức để ăn trở nên khó khăn hơn nhiều, khi nguồn cung thức ăn khác bị thiếu hụt.

\”Tôi nghĩ rằng con người hiện đại có nhiều công nghệ hơn để bắt những con mồi nhỏ di chuyển nhanh này, như dùng lưới hoặc bẫy. Chắc chắn rằng trong thời kỳ khó khăn, con người hiện đại luôn có nhiều phương tiện hơn,\” ông nói.

Bằng chứng khí hậu cho thấy người Neanderthal phải tồn tại trong một môi trường ngày càng khắc nghiệt.

Thời gian cực kỳ lạnh giá ở các khu vực khác của châu Âu đã đẩy họ xa hơn về phía nam, cho đến khi họ đến các khu vực như Gibraltar.

\”Cứ vài nghìn năm một lần ở châu Âu và châu Á, khí hậu lại thay đổi đột ngột từ tương đối ấm áp sang cái lạnh buốt giá ghê người,\” Chris Stringer, trưởng nhóm nghiên cứu về nguồn gốc loài người tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên London cho biết. \”Vì điều này xảy ra lặp đi lặp lại, họ đã không thể thay đổi kịp để thích nghi.\”

Nguồn hình ảnh, Getty ImagesChụp lại hình ảnh,

Tái hiện một nấm mộ chôn cất người Neanderthal tại Chapelle-aux-Saints, Pháp

Điều này có nghĩa là vào thời điểm những người Neanderthal cuối cùng đến được những địa điểm cuối cùng mà họ có thể tới được trên Trái Đất, họ đã rơi vào tình trạng sinh sản cận huyết – tin xấu cho nhóm dân cư vốn đã teo tóp dần về số lượng.

Đồng thời, một phát hiện năm 2019 cũng cho thấy khả năng sinh sản của họ lại đang giảm mà có thể là do thiếu ăn, vì vô sinh có thể là kết quả của việc giảm lượng mỡ trong cơ thể.

Nghiên cứu do Anna Degioanni từ Đại học Aix-Marseille ở Pháp dẫn đầu đề xuất rằng ngay cả \”một sự thay đổi nhỏ trong tỷ lệ sinh của phụ nữ trẻ tuổi cũng có thể có tác động đáng kể đến tốc độ tăng trưởng dân số của người Neanderthal và do đó ảnh hưởng sự tồn tại lâu dài của giống người này.\”

Trong những năm cuối, con số lại trở thành vấn đề.

\”Toàn bộ câu chuyện về sự tuyệt chủng phải được xem xét trong một thời gian dài,\” Clive Finlayson nói. Dân số của họ có thể đã trở nên quá ít đến mức rốt cuộc họ rơi vào \”điểm không thể phục hồi được nữa\”.

Thật không may, điều này có nghĩa là mặc dù những người Neanderthal cuối cùng vẫn sống theo cách tổ tiên của họ đã từng trong nhiều năm trước họ, nhưng những thay đổi về khí hậu đã khiến cho cách sống đó không đủ để giúp họ sinh tồn.

Đến lượt mình, điều này có tác động trực tiếp đến khả năng của họ trong việc đổi mới và lan truyền văn hóa.

Nếu cuộc sống trở thành cuộc vật lộn nhằm đấu tranh sinh tồn, thì những thứ khác như văn hóa sẽ bị dẹp sang một bên.

Trong những năm cuối cùng của họ trên Trái Đất, chẳng cần phải đối đầu với sự cạnh tranh từ các giống người khác, từ động vật hay dịch bệnh, họ cũng đã tự dần biến mất.

Thế nhưng trong lúc người Neanderthal được cho là đã tuyệt chủng thì họ vẫn không hoàn toàn mai một.

Phần lớn bộ gene của họ vẫn còn tồn tại trong cơ thể chúng ta ngày nay.Những người Neanderthal cuối cùng đã ra đi vĩnh viễn – nhưng dấu ấn của họ đối với nhân loại sẽ còn mãi trong hàng nghìn năm nữa