Mạng lưới toàn cầu của Wagner sắp tới sẽ ra sao?

• Nader Ibrahim & Beverly Ochieng
• BBC World Service

Vào một thứ Bảy bất thường, quân đội của Wagner đã đưa các đơn vị tiến về Moscow trong một động thái nổi loạn chống lại lãnh đạo quân sự của Nga trước khi một thỏa thuận được đưa ra và các đơn vị được lệnh lui quân.

Theo thỏa thuận vào phút chót này, lãnh đạo nổi tiếng của Wagner, ông Yevgeny Prigozhin, sẽ lưu vong ở Belarus, và những binh lính của ông không tham gia vào cuộc nổi loạn hôm thứ Bảy có thể ký hợp đồng với Bộ Quốc phòng Nga.

Trong một bài viết trên tài khoản Telegram của mình sau khi đạt được thỏa thuận vào tối thứ Bảy, ông Prigozhin nói rằng \’họ\’, có vẻ ám chỉ Bộ Quốc phòng Nga, muốn \’giải tán\’ nhóm Wagner. Nhưng không rõ có phải đó là lý do duy nhất khiến ông đột ngột cho quân nổi loạn.

Điều này được nhắc lại trong một thông điệp mà ông đăng hôm thứ Hai, phá vỡ sự im lặng của ông kể từ biến cố hôm thứ Bảy, rằng không ai đồng ý ký một hợp đồng với Bộ Quốc phòng và rằng công ty lính đánh thuê của ông nhất định phải ngừng tồn tại vào 1/7.

Không rõ điều gì sẽ xảy ra với các chiến binh của Wagner hiện đang đóng quân ở nước ngoài nếu nhóm Wagner tan rã.

Nhóm này hoạt động mạnh ở nhiều quốc gia khắp thế giới như Libya, Sudan, Syria, Mali, Cộng hòa Trung Phi, Mozambique, Venezuela, Burkina Faso và Madagascar.

Các chiến binh Wagner bị cáo buộc đã phạm tội ác ở Libya, Syria, Cộng hòa Trung Phi, Mali và Ukraine – trong số đó nhiều tội ác được thực hiện với thường dân không vũ trang.

Một nguồn tin ngoại giao của Liên Hiệp Quốc theo sát nhóm Wagner trong nhiều năm nói với BBC rằng nếu nhóm này bất hòa với chính phủ Nga và bị giải tán, các đơn vị của nhóm ở châu Phi sẽ không được Bộ Quốc phòng Nga tiếp tế.

Nguồn tin này nói rằng các chiến binh có thể không còn được trả lương, không có sự hỗ trợ quân sự và chính trị, đặc biệt ở các nước châu Phi như Cộng hòa Trung Phi, Libya, Sudan và Mali.

Điều này có nghĩa là các chiến binh nhóm Wagner hiện đang được triển khai ở châu Phi có thể mất việc và sẵn sàng được tuyển dụng, gây nguy hiểm cho các nước đang vật lộn với bất ổn, nội chiến, và nổi dậy.

Các thường dân thường là nạn nhân của bất ổn quyền lực chính trị. Và ở các nước nơi nhóm Wagner hiện đang triển khai quân, họ hi vọng rằng sự bất ổn này sẽ không đưa đến kết quả là sự tàn bạo không kiềm chế từ nhóm Wagner khét tiếng.

Vậy nhóm Wagner làm gì tại châu Phi và Syria? Điều gì có thể xảy ra ở các nước này nếu nhóm này bị giải tán và không còn sự hậu thuẫn từ Bộ Quốc phòng Nga?

Libya

Các đơn vị của Wagner tại Libya được phát hiện lần đầu vào mùa thu năm 2019, khi họ tham gia hàng ngũ của vị tướng nổi loạn và là lãnh đạo của lực lượng Đông Lybya Khalifa Haftar trong cuộc tấn công của ông ta nhằm chiếm thủ đô Tripoli, nơi đặt trụ sở của chính phủ được Liên Hiệp Quốc công nhận.

Họ được sử dụng như lực lượng chiến đấu đặc biệt để bẻ gãy lực lượng phòng thủ của thủ đô sau khi cuộc tấn công của Haftar bị đình trệ.

Chuyên môn của họ ở tiền tuyến trong chiến đấu, bắn tỉa và thu thập thông tin tình báo quân sự đã tạo ra sự khác biệt trên mặt trận, và với sự giúp sức của họ, lực lượng của Haftar đã có thể tiến quân vào một số vùng ngoại ô phía nam Tripoli.

Nhưng sự tham gia của họ cũng có mặt tối.

Năm 2021, một cuộc điều tra của BBC đã tìm thấy bằng chứng cho thấy các thành viên của nhóm này liên quan đến cuộc hành quyết thường dân và sử dụng trái pháp luật mìn sát thương và bẫy mìn trong các ngôi nhà ở quanh thủ đô Tripoli của Libya.

Cuộc điều tra này cũng tiết lộ việc Moscow hỗ trợ họ với các vũ khí và trang thiết bị tối tân như thế nào.

Các tài liệu nội bộ bí mật mà BBC có được ở Tripoli từ các nguồn tình báo Libya chỉ ra rằng một danh sách yêu cầu tiếp tế cho một số đơn vị Wagner ở Libya. Chúng tôi gửi danh sách này cho một chuyên gia quân sự Anh, ông Chris Cobb Smith, và ông đưa ra đánh giá như sau:

\”Các vũ khí, hầu hết là \’hiện đại\’ – công nghệ tiên tiến, và các thiết bị đang được quân đội Nga sử dụng.

Điều này không chỉ cho thấy quyền tiếp cận với một ngân sách đáng kể mà còn là quyền tiếp cận với các công nghệ, nếu không tối mật, thì cũng nhạy cảm nhất. Có vẻ như nhóm Wagner chỉ là một phần tử không chính quy của quân đội Nga.\”

Có một thông tin rộng rãi rằng các đơn vị của Wagner tại Libya được tiếp tế bởi máy bay Antanov của không quân Nga, thường xuyên bay giữa căn cứ Latakia do Nga kiểm soát tại Syria và các căn cứ không quân phía đông Libya.

Do đó các đơn vị của Wagner đã phụ thuộc nặng nề vào sự hỗ trợ của Bộ Quốc phòng Nga, và mất đi sự hỗ trợ này có thể có tác động lớn đến sự hiện diện và sức mạnh của họ ở Libya.

Các nguồn tin địa phương tại Libya nói với BBC rằng không có thay đổi đáng kể trên thực địa quanh các khu vực đóng quân của Wagner kể từ sau cuộc nổi loạn thất bại tại Nga hôm thứ Bảy.

Mali và Cộng hòa Trung Phi

Các sự đảm bảo của Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov rằng việc triển khai huấn luyện quân sự sẽ tiếp tục tại Mali và Cộng hòa Trung Đông sau sự kiện hôm thứ Bảy đã nhấn mạnh tầm quan trọng chiến lược của hai nước trong tham vọng bành trướng của Kremlin tại châu Phi.

Trong ngắn hạn, cuộc nổi dạy của Prigozhin có thể có tác động nhỏ tới 1000 lính đánh thuê Wagner được triển khai tại Mali từ cuối năm 2021, theo lời mời của chính quyền quân sự.

Các hoạt động của họ đan xen với các mối quan tâm ngày càng tăng của Nga về kinh tế, quốc phòng và ngoại giao tại Mali kể từ khi tổng thống lâm thời Col Assimi Goita lên nắm quyền vào tháng 8/2020.

Chính quyền Mali thường phủ nhận việc ký hợp đồng với nhóm Wagner nhưng lại đề nghị Nga hỗ trợ huấn luyện quân đội.

Tuy nhiên, sự hiện diện của Wagner đã kích hoạt sự ra đi vội vàng của hàng ngàn binh lính Pháp và châu Âu – lực lượng đã hỗ trợ quân đội Mali chiến đấu chống lại các chiến binh từ nhà nước Hồi giáo và các nhóm al-Qaeda kể từ năm 2013.

Việc triển khai quân của nhóm Wagner đóng góp rất ít vào việc cải thiện tình hình an ninh tại đây.

Các số liệu từ Địa điểm Xung đột Có vũ trang và Dự án Dữ liệu Sự kiện (Acled Info) cho thấy bạo lực quân sự tăng hơn gấp đôi giữa năm 2021 và 2022. Các thường dân thương vong chiếm con số cao nhất.

Việc triển khai quân đội liên quan đến nhóm Wagner dẫn đến gia tăng số thường dân thiệt mạng. Trong số các sự kiện tồi tệ nhất là việc giết hại 500 dân thường trong một cuộc ra quân kéo dài một tuần tại thị trấn trung tâm của Moura. Liên Hiệp Quốc cho rằng \’các lực lượng nước ngoài\’ và quân đội Mali liên quan đến việc giết chóc này, trong khi Mỹ đã trừng phạt hai binh sỹ và chỉ huy của nhóm Wagner ở Mali.

Cùng lúc đó, cuộc chiến tranh tại Ukraine không làm các đơn vị của Wagner giảm các hoạt động tại Mali. Các lính đánh thuê nhanh chóng tiến vào các căn cứ mà lực lượng của Pháp bỏ lại ở các thị trấn phía Bắc Gossi, Menaka và Gao.

Các nhóm dân sự ủng hộ chính quyền quân đội và người sử dụng mạng xã hội thường xuyên quảng bá các hoạt động của nhóm Wagner và Nga đã vận động chiến dịch để lực lượng gìn giữ hòa bình Liên Hiệp Quốc (Minusma) thay thế lực lượng của Nga. Vào tháng Năm, Prigozhin phát biểu trên kênh truyền hình Afrique Media có trụ sở tại Cameroon và có liên hệ mật thiết với ông ta rằng các lính đánh thuê Wagner \’hiệu quả hơn\’ lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên Hiệp Quốc ở Mali và Cộng hòa Trung Phi.

Sự phụ thuộc ngày càng tăng của Mali vào sự hỗ trợ của Nga trở nên rõ ràng vào 16/6 khi Ngoại trưởng Abdoulaye Diop kêu gọi Minusma rút quân ngay lập tức.

Các nhóm thánh chiến có thể lợi dụng thời cơ của một sự thất bại về an ninh có thể xảy ra nếu căng thẳng giữa Kremlim và nhóm Wagner làm cản trở việc triển khai quân tại Mali.

Tương tự, không có phản ứng chính thức nào từ Cộng hòa Trung Phi về cuộc nổi loạn của Prigozhin, bất chất nước này đang ấp ủ hàng loạt hoạt động với nhóm Wagner kể từ cuối năm 2017.

Một thỏa thuận hợp tác quốc phòng giữa Moscow và Bangui đã dẫn đến việc triển khai hàng trăm \’huấn luyện viên quân sự\’ của Nga để chiến đấu chống lại các phiến quân vốn đã bao vây Cộng hòa Trung Phi hàng thập kỷ qua.

Theo thời gian, nhóm Wagner đã mở rộng sang các dự án kinh tế, được cho là kinh doanh khoáng sản, gỗ và vodka. Việc này giúp duy trì nhóm khi bắt đầu cuộc chiến tranh Ukraine, khi có báo cáo rằng lực lượng của họ ở Cộng hòa Trung Phi đã được tái triển khai.

Thành công của họ trong việc chống lại một liên minh phiến quân hùng mạnh – Liên minh Những người Yêu nước Vì sự Thay đổi (CPC) – đã biến thành một cuộc nổi dậy chống lại Tổng thống Faustin Toudera năm 2020 và nhận được ủng hộ từ công chúng. Sự phụ thuộc quá mức của chính quyền ông Faustin Toudera vào nhóm Wagner trong việc canh gác và bảo vệ các cơ sở tối quan trọng của chính phủ dường như đã khuyến khích nhóm lính đánh thuê này phạm tội ác trên diện rộng với dân thường trong quá trình chiến đấu chống phiến quân.

Đầu năm nay, Bộ Tài chính Mỹ đã cáo buộc các lính đánh thuê Wagner tham gia vào một khuynh hướng phạm tội hình sự nguy hiểm, bao gồm \’hành quyết tập thể, cưỡng hiếp, bắt cóc trẻ em, và lạm dụng thể xác tại Cộng hòa Trung Phi và Mali\’.

Những rạn nứt trong nhóm Wagner như một kết quả của cuộc nổi loạn của Prigozhin đã làm gia tăng nguy cơ mất kiểm soát trong các hoạt động phần lớn là sinh lợi và tự nguyện của lính đánh thuê ở Cộng hòa Trung Phi. Các lo ngại về sự liên kết giữa các phiến quân và lính đánh thuê, đặt biệt là tại các vùng đất giàu khoáng sản, có thể làm tăng nguy cơ bất ổn tại các nước láng giềng như Chad và Sudan – nơi vốn đã dễ tổn thương bởi các hoạt động của nhóm Wagner.

Tuy nhiên, sự hợp tác tiếp diễn giữa chính phủ của ông Touadera và Moscow xua tan báo động rằng căng thẳng giữa Kremlin và nhóm Wagner Group có thể phá vỡ các hoạt động quốc phòng và sự ổn định mong manh.

Syria

Sự hiện diện của nhóm Wagner ở Syria lại là một câu chuyện hoàn toàn khác.

Quân đội Nga đã can thiệp vào cuộc nội chiến Syria năm 2015 để hỗ trợ quân đội của chính phủ Syria vào thời điểm phiến quân Syria đang kiểm soát hầu hết đất nước.

Sự can thiệp này đã tạo ra khác biệt lớn cho lực lượng của tổng thống Syria, ông Bashar al Assad, người hiện đang kiểm soát hầu hết đất nước. Nhưng việc này phải trả giá đắt về mặt cứu trợ nhân đạo khổng lồ khi các máy bay chiến đấu của Nga bị đổ lỗi gây ra cá chết của hàng ngàn thường dân Syria kể từ năm 2015.

Căn cứ không quân Latakia trên bờ biển Địa Trung hải tại Syria hiện dưới sự kiểm soát chính thức của Bộ Quốc phòng Nga và thường được sử dụng để tiếp tế cho quân Wagner tại châu Phi.

Các đơn vị của Wagner được triển khai tới Syria năm 2015. Họ chủ yếu đóng quân quanh các mỏ dầu, nơi các chiến binh ISIS hoạt động.

Các lính đánh thuê Wagner bị cáo buộc phạm tội ác chiến tranh chỉ hai năm sau khi được triển khai ở Syria.

Năm 2017, một số lính của Wagner quay lại hình ảnh họ tra tấn tàn bạo và giết chết một thường dân Syria, trước khi đốt cái xác không mảnh vải che thân của người này.

Đoạn video rùng rợn này bị rò rỉ trên mạng và được dùng để định danh những kẻ liên quan, và một người thân của nạn nhân đã đệ đơn kiện sáu lính Wagner tại Moscow, tuy nhiên, chính quyền Nga không có hành động nào để xét xử những người này, và trên thực tế, một trong số này thậm chí còn được nhận huân chương danh dự từ Tổng thống Nga Vladimir Putin.

Vì sự hiện diện của Nga tại Syria là một sự hiện diện chính thức của chính phủ, những gì xảy ra giữa Wagner và Kremlin tại Nga khó có thể ảnh hưởng tới các hoạt động của Nga tại Syria hoặc tới sự hỗ trợ của họ cho chính phủ ở Damascus

Tuy nhiên, điều gì xảy ra với lính Wagner tại Syria nếu họ bị Bộ Quốc phòng Nga từ chối sẽ được nhiều người trên thế giới theo dõi chặt chẽ, khi cuộc nội chiến Syria đã chứng kiến sự tham gia của một số quốc gia hùng mạnh nhất trên thế giới ở cả hai phía của cuộc xung đột.