February 16, 2024
Hơn bốn thập kỷ kể từ khi chiến tranh Trung-Việt 1979 kết thúc, các trường học ở Việt Nam vẫn “do dự một cách kỳ lạ” trong việc giảng dạy về cuộc chiến này.
Mặc dù Trung Quốc ủng hộ Việt Nam trong các cuộc chiến chống lại Pháp và Hoa Kỳ, quan hệ giữa hai nước đã xuống dốc trong những năm 1960. Bằng cách phát động cuộc chiến tranh năm 1979, Trung Quốc đã tìm cách dạy cho “tiểu bá đầy tham vọng” Việt Nam một bài học, sau khi nước này lật đổ chế độ Khmer Đỏ do Trung Quốc hậu thuẫn sau cuộc xâm lược Campuchia.
Sự thù hận của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với Trung Quốc sau đó lớn đến nỗi phần mở đầu của Hiến pháp năm 1980 của Việt Nam đã gọi Trung Quốc là “kẻ thù trực tiếp và nguy hiểm của Việt Nam”. Tuy nhiên, cụm từ này đã bị loại bỏ khỏi Hiến pháp 1980 trong lần sửa đổi vào năm 1988 để mở đường cho quá trình bình thường hóa song phương.
Từ năm 1980 đến năm 1987, Hà Nội đã có nhiều động thái chính thức và bí mật để nối lại đàm phán bình thường hóa với quốc gia đồng chí miền Bắc, nhưng vô ích. Tháng 3 năm 1988, Trung Quốc cưỡng chiếm các khu vực thuộc quần đảo Trường Sa thuộc quyền tài phán của Việt Nam.
Sau khi bị quốc tế cô lập sau vụ thảm sát Thiên An Môn năm 1989, Bắc Kinh đã khởi xướng một cuộc họp bí mật năm 1990 tại Thành Đô, Trung Quốc, nơi hai nước đồng ý “quên đi quá khứ, hướng tới tương lai”. Kết quả là nhà nước Việt Nam đã chọn không kỷ niệm chính thức cuộc chiến năm 1979, và nó đã rơi vào quên lãng. Các nhà lãnh đạo cao nhất của hai nước đã tuyên bố chính thức bình thường hóa quan hệ song phương ở cả cấp nhà nước và cấp Đảng vào năm 1991.
Một thập kỷ sau đó, hai bên ký Tuyên bố chung về Hợp tác Toàn diện. Năm 1999, trong chuyến thăm của Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu tới Bắc Kinh, một phương châm, hay còn gọi là “16 chữ vàng”, đã được thông qua cho mối quan hệ của hai nước: láng giềng hữu nghị, hợp tác toàn diện, ổn định lâu dài, hướng tới tương lai. Đồng thời, Nguyễn Cơ Thạch, người nổi tiếng với lập trường cứng rắn trong các vấn đề Trung Quốc và thúc đẩy quan hệ chặt chẽ hơn với Hoa Kỳ, đã bị loại khỏi Bộ Chính trị và Ủy ban Trung ương Đảng, thậm chí mất chức Bộ trưởng Bộ Ngoại giao.
Trong nhiều bảo tàng, từ “chiến tranh” đã được tránh và từ “Trung Quốc” thậm chí không được nhắc đến khi đề cập đến sự kiện năm 1979, không giống như những mô tả về “cuộc đấu tranh anh dũng và chính nghĩa chống lại thực dân Pháp, đế quốc Mỹ và ngụy quyền miền Nam Việt Nam.” Trong một thời gian dài, Việt Nam không công nhận những người đã ngã xuống trong cuộc chiến tranh biên giới là anh hùng. Những người lính hy sinh trong cuộc chiến chống Trung Quốc chỉ được gọi là “bảo vệ tổ quốc”, không giống như những người đồng đội của họ trong các cuộc chiến chống Pháp và Mỹ.
Trong khi Việt Nam đã buộc Trung Quốc phải rút lui vào năm 1979, cả phương tiện truyền thông chính thống và sách giáo khoa lịch sử của nước này đều không coi nó là một chiến thắng quân sự. Mặc dù Việt Nam đã nhiều lần yêu cầu Hoa Kỳ bồi thường chiến tranh, nhưng Việt Nam đã hoàn toàn im lặng trước những hành động tàn bạo của cuộc chiến năm 1979 do Trung Quốc gây ra.
Tuy nhiên, CSVN đã thay đổi quyết định trong bối cảnh Trung Quốc ngày càng quyết đoán ở Biển Đông. Năm 2014, căng thẳng giữa hai nước leo thang khi Trung Quốc di chuyển một giàn khoan dầu của Trung Quốc đến vùng biển gần quần đảo Hoàng Sa đang tranh chấp. Các cuộc biểu tình chống Trung Quốc mọc lên khắp Việt Nam. Nhiều người Việt Nam bắt đầu bày tỏ sự quan tâm đến các cuộc xung đột vũ trang trong quá khứ với nước láng giềng phía bắc. Cuộc chiến 1979 do đó đã sống lại trong ký ức của công chúng.
Theo Giáo sư Vũ Tường từ Đại học Oregon, chiến tranh Trung-Việt vẫn là yếu tố chia rẽ nhóm lãnh đạo của Hà Nội ngày nay. Một phe đổ lỗi cho Lê Duẩn, một cựu lãnh đạo Đảng nổi tiếng là chống Trung Quốc, trong khi phe kia cho rằng Đảng đã sai vì đã quá tin tưởng Trung Quốc.
“Việc cho phép bất kỳ cuộc thảo luận nào về cuộc chiến đều có nguy cơ làm rạn nứt đó thêm sâu sắc, khiến sự tồn vong của đảng bị thách thức, và sẽ vạch trần những sai lầm của ban lãnh đạo đảng,” ông Vũ nói qua email. “Việc dạy trẻ em về cuộc chiến này theo thời gian có thể tạo ra áp lực dư luận buộc Đảng phải rời xa Trung Quốc và xích lại gần Mỹ hơn. Đây là điều mà họ không muốn”.
Trong một cuộc phỏng vấn năm 2018 với BBC, ông Dương Danh Dy, cựu Tổng lãnh sự Việt Nam tại Quảng Châu, Trung Quốc và là cơ quan hàng đầu về nghiên cứu Trung Quốc tại Việt Nam, cho biết vẫn chưa biết ai là đầu trò của sự im lặng về cuộc chiến.
Ngược lại, chúng ta có thể thấy rõ ràng ai là người đóng vai trò chính trong việc mở lại các cuộc thảo luận và tưởng niệm: đó là các cựu chiến binh Việt Nam trong cuộc chiến này. Đặc biệt những người lính tham gia trận Vị Xuyên và Hà Giang là những người có tiếng nói lớn nhất.
Các kênh truyền hình quốc doanh bắt đầu phát các bộ phim tài liệu về cuộc chiến tranh này. Nhiều tác phẩm nghệ thuật về cuộc chiến này bắt đầu được lưu hành. Hơn 30 năm sau khi cuộc chiến kết thúc, nhà nước mới thúc đẩy việc tìm kiếm hài cốt của những người lính đã ngã xuống ở Vị Xuyên.
