Chiến tranh Ukraina : Khi các mối liên minh mới thành hình

Đăng ngày: 26/09/2022

Anh Vũ

Các mối quan hệ liên minh hình thành xung quanh cuộc chiến Nga-Ukraina đang chia cắt lại một phần các liên minh của thời chiến tranh lạnh, nhưng có nhiều biến động.  RFI Việt ngữ giới thiệu bài viết trên Le Monde số ra ngày 24/09 liên quan biến thay đổi cục diện địa chính trị này. 

Cuộc xâm lược của Nga vào Ukraina đánh dấu sự chấm dứt thời kỳ hậu chiến tranh lạnh trong mơ về một tổng thể châu Âu rộng lớn mà Nga đáng ra có thể là thành viên liên kết. Các khối đang trở lại châu Âu. Hoàn cảnh nảy sinh do xung đột đang mở ra giữa các nước phương Tây và một nước Nga được Trung Quốc hậu thuẫn phần nào, cho dù hai nước này không gắn với nhau bằng mối quan hệ liên minh quân sự chính thức. Sự đối đầu Đông-Tây trong nửa cuối của thế kỷ 20 là giữa các chế độ toàn trị với dân chủ.

Cụm từ « chiến tranh lạnh », chứa đựng nghịch lý, xuất hiện lần đầu dưới ngòi bút của George Orwell (nhà văn, nhà báo Anh 1903-1950), trong một bài viết mang tính dự báo trên tuần báo Anh Tribune ngày 19/10/1945.

Trong bài báo, tác giả dự đoán, sau Mỹ, Liên Xô sẽ có thể tạo lập một thế cân bằng khiếp sợ trong « một tình trạng thường trực của chiến tranh lạnh ». Mối lo sợ hủy diệt nhau đã bảo đảm cho nguyên trạng tại châu Âu, nhưng các cuộc chiến tranh tại châu Á, châu Phi đã làm hàng triệu người chết. Lần này tâm chấn nằm ở châu Âu, lần đầu tiên kể từ năm 1945.

Chuyên gia Thomas Gomart, giám đốc Viện Quan hệ Quốc tế Pháp (IFRI) nhận định, « với việc chiến tranh cường độ cao trở lại, Âu lục mất đi một trong những lợi thế so sánh trong quá trình toàn cầu hóa, đó là sự ổn định chiến lược và là một vùng hòa bình ».  Ông nhấn mạnh rằng : « về các thách thức toàn cầu, cuộc chiến tranh đó là lỗi thời với nhưng người ủng hộ toàn cầu hóa và phi quân sự hóa từ năm 1991, về cơ bản tức là các nước châu Âu, nhưng không phải với những người nhìn thế giới qua các tương quan sức mạnh quân sự, tức là Nga, Trung Quốc và Mỹ ».

Giờ đây, tranh chấp nằm ở trên khoảng 2500 km dọc mặt trận phía đông Ukraina, đó sẽ là là đường phân cách tương lai, giữa Liên Hiệp Châu Âu và Nga. Matxcơva muốn tái lập, như trước 1989, một « đường biên giới dầy », theo cách nói của Sabine Dullin, nữ tác giả trong cuốn sách cùng tên.

Nhà sử học này giải thích : « Các lãnh đạo Nga, từ các Nga Hoàng đến Vladimir Putin luôn muốn đẩy biên giới, chủ yếu về phía tây, vì sợ bị tiếp cận trực tiếp với những nước mà họ coi là đối thủ ». Đó là vai trò của vùng đệm của các nước dân chủ nhân dân ở Trung Âu, Đông Âu trong khoảng từ 1944-1989. Ngày nay đây là một trong những lý do chủ yếu để Kremlin muốn giành lại kiểm soát Ukraina hoặc ít ra là chiếm càng nhiều càng tốt vùng phía đông và đông nam đất nước này.

Trong một bài đăng trên tạp chí Politique étrangère ( Chính sách đối ngoại) hồi mùa hè 2022, Dmitri Trenin, một trong nhưng chuyên gia xuất sắc về chính sách đối ngoại Nga đã khẳng định : « Tốt hơn là chấp nhận thực tế một lục địa bị phân chia, trong khi Ukraina, đã không đóng vai trò cầu nối hay vùng đệm giữa Nga và phương Tây, sẽ mất đi một phần lãnh thổ và dân của mình ».

Trong hoàn cảnh hiện nay, theo quan điểm của chuyên gia Trenin, không thể tưởng tượng sẽ có một hội nghị lớn của châu Âu, như kiểu hội nghị Helsinki hồi năm 1975, để thương lượng về một cấu trúc an ninh toàn cầu và lật lại các vấn đề biên giới. Ông kêu gọi tập trung để tránh các nguy cơ sự cố quân sự mà theo ông sẽ lớn hơn các khủng hoảng tên lửa ở Cuba trong những năm 1960, hay sau cuộc xâm lược Afghanistan của Hồng quân Liên Xô hay trong những năm 1980.

Đối mặt toàn cầu

Ngay cả vào thời của Stalin, chính quyền Nga chưa bao giờ tập trung vào trong tay một con người duy nhất quyết tâm xét lại hiện trạng đã được tạo lập bởi sự sụp đổ của Liên Bang Xô Viết.

« Chế độ Xô Viết đã được dẫn dắt bởi lòng tin chắc vào « chiến thắng cuối cùng của chủ nghĩa Cộng sản ». Người ta có thể kiên nhẫn chờ đợi. Tổng thống Putin thì lại là người nóng vội. Mặt khác, ông ta không chịu sự lãnh đạo tập thể, như các tổng bí thư đảng của Liên Xô trước kia. Các tập thể lãnh đạo vốn tỏ ra thận trọng và luôn tránh xung đột toàn diện với phương Tây », theo nhà sử học Georges-Henri Soutou, tác giả cuốn sách Chiến tranh lạnh- 1943-1990 ( NXB Pluriel 2011).

Ở phía đối lập là tổng thống Mỹ, Joe Biden, một nhà chính trị lão luyện trong các sứ mệnh đối ngoại, ông là một người được đào tạo, trưởng thành trong chiến tranh lạnh và hiểu rất rõ về nó.

Washington thực thi chính sách « đê ngăn » với lá bài liên minh để kiềm chế bước tiến của đối thủ, giờ đây là nhằm vào Nga và cả Trung Quốc. Đây là điều khiến các nước Châu Âu khó chịu, đầu tiên là tổng thống Pháp. Họ đều muốn tránh đối đầu với Bắc Kinh.

Nhà nghiên cứu Michel Duclos, thuộc Viện Montaigne của Pháp nhận định : « Việc trở lại các khối đã được thai nghén từ ít lâu nay. Đó là hậu quả của chính sách ngày càng hung hăng hơn của các lãnh đạo toàn trị, cương quyết lật lại nguyên trạng, như Putin ở Matxcơva hay Tập Cận Bình ở Bắc Kinh. Nhưng nếu cuộc chiến tranh lạnh đầu tiên đặt Hoa Kỳ đối đầu với một Liên Xô hùng mạnh và một Trung Quốc yếu, giờ đây Joe Biden phải đối mặt với cả một nước Trung Quốc rất mạnh và một nước Nga rất hung hăng ».

Khác với cuộc chiến tranh lạnh đầu tiên, giờ đây có toàn cầu hóa và các nền kinh tế quan hệ chồng chéo với nhau. Nhưng ngay cả các phe không có sự khác biệt rõ rệt về mặt ý thức hệ thì sự đối mặt vẫn mang tính toàn cầu.

« Với cuộc chiến tranh tại Ukraina, chúng ta mới chỉ ở đầu cuộc đối đầu dự báo còn dài lâu giữa hai khối, sự đối đầu này sẽ lật lại điều mà người ta vẫn gọi là toàn cầu hóa tất yếu : Một bên là một khối phương Tây, dẫn đầu là Washington, bao gồm châu Âu và một số nước châu Á, đứng đầu là Nhật Bản; còn bên kia, khối lục địa Á-Âu, tập hợp xung quanh Matxcơva và Bắc Kinh », chuyên gia Georges –Henri Soutou nhận định. Ông cũng nhấn mạnh : « cái được mất trước hết là trật tự địa chính trị và cả trật tự lãnh thổ, bởi trước hết đó vẫn là sức mạnh, kiểm soát nguồn tài nguyên, cạnh tranh xung quanh các mô hình kinh tế ».

Khối Á-Âu đó, khởi đầu từ nước Nga của ông Putin và Trung Quốc của Tập Cận Bình, được củng cố trên thái độ thù oán chống phương Tây của nhiều nước châu Phi và Châu Á. Đó là những nước không liên kết của những năm 1960 đã từ chối chon phe. Những nước này lại chiếm đa số dân thế giới.