Thủy điện và lũ lụt miền Trung: Tội đồ hay bị oan, theo giới khoa học Việt Nam

4 giờ trước

Hàng năm khi xảy ra lũ lụt ở khu vực miền Trung- Tây Nguyên, trong dư luận Việt Nam lại nổ ra tranh cãi về việc cho rằng nguyên nhân, to hay nhỏ, là từ việc xả lũ của các hồ thủy điện.

Vậy giới khoa học và chính phủ Việt Nam những năm qua nói gì về vấn đề thủy điện và lũ lụt?

Từ một hội thảo năm 2009

Nhiều năm trước, vào tháng 11 năm 2009, Liên hiệp các Hội Khoa học kỹ thuật Việt Nam khẳng định, thủy điện không phải nguyên nhân gây ra lũ lụt và cũng không làm trầm trọng thêm thiệt hại vào năm đó tại miền Trung, Tây Nguyên.

Khi đó, PGS.TS Phan Kỳ Nam, nguyên chủ nhiệm khoa Thuỷ điện, ĐH Thuỷ lợi Hà Nội khẳng định: \”Thủy điện không làm trầm trọng thêm lũ lụt tại miền Trung, Tây Nguyên. Nó không sinh thêm nước cũng không xả nhiều hơn lượng nước mưa trong lưu vực. Thực tế, nhiều công trình thủy điện lớn đều có quy trình chống lũ\”.

PGS.TS Nguyễn Đình Hòe, Trưởng ban tư vấn giám định xã hội – Hội bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và môi trường Việt Nam phân tích: \”Nguyên nhân khiến miền Trung là \”tâm bão\”, \”rốn lũ\” của cả nước do đặc trưng sông ngắn, cửa sông kiểu liman (khuyết áo), thoát lũ rất kém. Đoạn trung lưu ngắn, thậm chí có sông hầu như không có trung lưu làm cho động lực nước mùa lũ không bị triệt tiêu khi nước lũ dồn về cửa sông\”.

Tuy nhiên, tại hội thảo này năm 2009, các nhà khoa học cũng đồng tình vẫn tồn tại một số vấn đề mà các thủy điện miền Trung cần phải khắc phục.

Họ nói khâu tái quy hoạch phát triển, sắp xếp lại dân cư để ứng phó với việc xả các hồ chứa chưa được tính toán đủ và tiến hành đồng bộ sau khi có thủy điện trên thượng nguồn.

Họ kêu gọi cần giữ được độ phủ của rừng và bổ sung quy chuẩn xây dựng công trình trên các dòng sông ở miền Trung.

2013: \’Góp phần giảm lũ chứ không thể gây lũ\’

Ngày 25/11/2013, dưới sự chủ trì của Bộ Trưởng Vũ Huy Hoàng, Bộ Công Thương họp đánh giá kiểm điểm tình hình phát triển thủy điện và công tác quản lý vận hành các hồ chứa thủy điện khu vực miền Trung – Tây Nguyên.

Theo tường thuật, tại hội nghị, đa số các đại biểu đều có đánh đánh giá nhận xét về việc các hồ thủy điện ở trong khu vực thực hiện đúng quy trình vận hành hồ chứa, \”góp phần giảm lũ chứ không thể gây lũ\”.

Phát biểu kết luận hội nghị, Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng khi đó nói vận hành các công trình dự án thủy điện không tránh khỏi những hạn chế tác động đến đời sống người dân khu vực hạ du.

Tuy nhiên, ông nói cần phải đánh giá làm rõ thêm việc phối hợp quản lý hồ chứa thủy điện để nâng cao hiệu quả hoạt động của các dự án này cũng như công tác quản lý vận hành xả lũ, làm tốt công tác dự báo tại các hồ chứa, để mang lại an tâm cho người dân tại các địa phương trong mùa mưa bão.

Cùng thời điểm này, tháng 11 năm 2013, báo Công thương, cơ quan ngôn luận của Bộ Công thương, cho đăng bài \”Gánh nặng của thủy điện\”.

Bài này nói: \”Ngoài nhiệm vụ phát điện, các hồ thủy điện còn nhiệm vụ cắt và chống lũ trong mùa mưa bão, điều tiết dòng chảy, xả nước chống hạn cho vùng hạ du trong mùa khô. Tùy từng loại hồ chứa, việc vận hành các hồ thủy điện được phê duyệt phù hợp với quy hoạch lưu vực sông và quy hoạch bậc thang thủy điện. Tuy nhiên, hồ nào cũng chỉ có dung tích nhất định, nếu lượng nước về vượt quá sức chứa thiết kế, các hồ buộc phải xả xuống hạ du, nhưng bao giờ lượng nước xả cũng ít hơn lượng nước về vì một phần nước được tích lại trong hồ. Vì vậy, nếu không có hồ thủy điện, lũ lụt ở miền Trung thời gian qua có thể còn nặng nề hơn.\”

Tuy vậy, bài báo thừa nhận: \”Thực ra, xét cho cùng thì thủy điện cũng không phải vô can. Việc phá rừng làm thủy điện mà không trồng lại rừng kịp thời chính là cơ hội để tạo dòng chảy lớn, gây nên những cơn lũ khủng khiếp theo chiều hướng: Lượng nước đầu nguồn về lớn và nhanh hơn, đỉnh lũ cao hơn, thời gian ngắn hơn. Trong khi địa hình các sông khu vực miền Trung có độ dốc lớn, lòng sông hẹp nên cường độ lũ mạnh hơn.\”

\”Về lý do lũ lên nhanh thoát chậm, nhiều người cho rằng, cửa sông ven biển bị bồi lấp, hiện tượng vi phạm hành lang bảo vệ hồ chứa vẫn diễn ra ở nhiều nơi, nhất là khu vực bán ngập. Có những đợt lũ lớn không phải do thủy điện xả lũ mà chủ yếu do các công trình hạ tầng phía hạ lưu chắn dòng thoát lũ. Đó là chưa kể, nhiều hồ chứa chưa được phê duyệt quy trình vận hành hồ chứa. Nhiều đập chưa cắm chỉ giới bảo vệ an toàn đập hoặc đã có chỉ giới nhưng dân vẫn vi phạm làm ảnh hưởng đến khả năng thoát lũ của công trình.

Theo các chuyên gia, các hồ chứa có thể không cắt được lũ hoàn toàn nhưng nếu tận dụng quy trình vận hành liên hồ khoa học và nghiêm túc thì việc giảm lũ sẽ hiệu quả hơn. Cụ thể, cần có sơ đồ ngập lụt cho liên hồ vì hiện mới chỉ có sơ đồ cho từng hồ, nhưng nếu các hồ cùng xả thì sơ đồ ngập lụt sẽ rất khác.\”

2020: Quan điểm một cựu thứ trưởng

GS.TS Vũ Trọng Hồng, nguyên Thứ trưởng Bộ NN-PTNT, vừa đề nghị cần có lộ trình thu hẹp các thủy điện nhỏ.

Nói với báo Đất Việt ngày 22/10, ông Hồng tiết lộ: \”Trong các quy định về vận hành hồ chứa, liên hồ chứa không yêu cầu thủy điện phải điều tiết lũ, mà chỉ yêu cầu hạ mực nước dâng bình thường xuống trước khi lũ đến. Như vậy không ổn, vì việc thủy điện cần làm là phải điều tiết lũ sao cho không gây ngập hạ du, còn nếu chỉ cắt giảm vài trăm ngàn m3 nước cuối cùng ngập vẫn hoàn ngập thì không có giá trị.\”

\”Bởi luật quy định thiếu chặt chẽ nên nhiều chủ dự án thủy điện khi vận hành không hạ thấp mực nước trước khi lũ đến, mà vẫn không quy trách nhiệm cho họ được khi thiên tai xảy ra.\”

\”Tôi từng gặp một số chủ dự án thủy điện, họ chia sẻ rằng họ sẽ bị phạt, bị truy cứu trách nhiệm nếu không cung cấp đủ điện, cho nên nếu bắt buộc phải hạ thấp mực nước thì họ cũng chỉ hạ xuống 1-2m.\”

Cựu thứ trưởng cảnh báo trước đây không hề có thủy điện bậc thang, trừ thủy điện Hòa Bình- Sơn La, nhưng về sau này, \”thủy điện bậc thang mọc lên quá nhiều\”.

Ông giải thích: \”Vấn đề là thủy điện bậc thang gây nhiều hậu quả, mà hậu quả ghê gớm nhất là gây lũ chồng lũ.

Thử tưởng tượng một cơn lũ với khoảng 60 triệu m3 nước, nếu chưa xây dựng thủy điện thì nó sẽ trôi qua và mất khoảng 1 ngày. Nhưng nếu có thủy điện thì thủy điện sẽ giữ lại một phần nước, nước xả xuống hạ du thấp hơn nhưng lại kéo dài ngày hơn.\”

Ông nói: \”Hiện có sự mập mờ khi nhiều người đổ lỗi lũ lụt ở miền Trung là do mưa lớn kéo dài, nhưng nếu có cột thủy chí đo thì tôi tin rằng mưa lũ khi ấy chỉ chiếm 80%, còn 20% là thủy điện xả xuống.\”

Ông đề xuất: \”Đúng là sau thảm kịch xảy ra tại thủy điện Rào Trăng 3, cần rà soát lại hệ thống thủy điện nhỏ xem vận hành ra sao, rủi ro như thế nào để có giải pháp ứng phó kịp thời.

Nếu phát hiện những trường hợp có nguy cơ gặp sự cố như Rào Trăng 3 nên dừng dự án đó lại ngay. Dĩ nhiên Nhà nước phải tính toán chuyện này để đảm bảo quyền lợi của nhà đầu tư vì họ đã đổ tiền vào xây dựng dự án. Nhưng việc này không hề khó. Nhà nước có thể chuyển nhà đầu tư sang một việc khác, cho họ tham gia xây dựng một dự án nào đó, như dự án nhà ở… để bù đắp cho họ.\”